fotografia Tołstoja z roku 1908
Lew Tołstoj
hrabia
(ur.
9 września
1828
w
Jasnej Polanie
(majątku rodowym Tołstojów), zm.
20 listopada
1910
na stacyjce Astapowo) –
rosyjski
powieściopisarz, dramaturg, krytyk literacki, anarchista i myśliciel. Jeden z najwybitniejszych przedstawicieli
realizmu
w literaturze europejskiej.
Życiorys
Pochodził z rodziny szlacheckiej z tytułem hrabiowskim. Matkę utracił w wieku niemowlęcym, ojca, gdy miał lat 9. Na
Uniwersytecie Kazańskim
rozpoczął orientalistykę i prawo, studiów nie ukończył. W
1852
r. Tołstoj zaciągnął się do wojska, w czasie
wojny krymskiej
walczył na Bałkanach oraz w oblężonym
Sewastopolu
. Po wojnie w
1856
roku zrezygnował ze służby wojskowej, mieszkając na przemian w
Petersburgu
i
Moskwie
.
Podróżował po Europie Zachodniej (
1857
i
1860
), od
1861
osiadł w Jasnej Polanie. W roku
1862
ożenił się z Zofią Bers (córką lekarza), poświęcił się wyłącznie rodzinie, obowiązkom i gospodarstwu wiejskiemu oraz swej twórczości. W
1869
założył w Jasnej Polanie szkołę dla dzieci, wydawał periodyk pedagogiczny "Jasna Polana".
Pod koniec lat siedemdziesiątych kształtują się jego poglądy na tle przeciwieństwa między życiem a nauką Chrystusa, którą pojmuje racjonalistycznie jako system etyczny, wyrzeka się swych „błędów”, odrzuca wszelką przemoc (w tym państwo i Kościół, głosi hasło „niesprzeciwiania się złu złem”), głosi powrót do natury (tylko praca chłopska jest bogobojna, ziemia i rola należą do wszystkich), czynną miłość bliźniego, odrzuca wszelkie zdobycze cywilizacji, jako dostępne tylko niektórym, występuje przeciw sztuce uprawianej z potrzeby estetycznej; popada w zatarg z rządem (zakaz rozpowszechniania jego pism) i z Cerkwią (został ekskomunikowany i wydalony z niej w
1901
). W tym czasie nominowany był do
Literackiej Nagrody Nobla
(mówiono o nim jako o najważniejszym kandydacie), której ostatecznie nie otrzymał.
Pod koniec życia popadł w konflikt z rodziną z powodów majątkowych, chciał rozdać majątek ubogim. Niekonsekwencja pisarza i opór rodziny uniemożliwiły realizację zamierzeń. Do aktu desperacji doprowadziła Tołstoja chęć oczyszczenia się z zarzutów, że głosząc ubóstwo otacza się zbytkiem. Jesienią
1910
zachorował na
zapalenie płuc
, co stało się bezpośrednią przyczyną jego śmierci.
Biografowie wskazują, iż życie prywatne pisarza odbiegało od wzoru moralnego, za jaki uchodził jako osoba publiczna. Łukasz Badula w posłowiu do Wojny i pokoju, powołując się na "Intelektualistów" Paula Johnsona pisze, iż Tołstoj "Śniąc o sobie niczym o twórcy nowej religii, od małego żywiąc poczucie wyższości nad innymi, spisywał niemal calą swą egzystencję w formie narcystycznego Dziennika, który po latach pokazuje przede wszystkim niekonsekwencję i potworność jego czynów. Ten starszy brat pana Boga, ponieważ nie wahał się prowadzić rozpasanego życia seksualnego, związkowi małżeńskiemu nadał formę katorżniczego dla swej wybranki układu podległości i psychicznej przemocy." Nazywa go także egotystą i megalomanem.
Przekonania polityczne i religijne
W latach siedemdziesiątych powstała religijno-społeczno-etyczna koncepcja autorstwa Tołstoja, oparta na dwóch głównych tezach: ciągłym doskonaleniu moralnym jednostki i nieprzeciwstawianiu się złu złem. W konsekwencji Tołstoj odrzucił oficjalną, prawosławną religię oraz zanegował prawomocność władzy państwowej, co zbliżyło go do
chrześcijańskiego anarchizmu
, chociaż do końca życia Tołstoj odżegnywał się od idei
Proudhona
i jego następców. W
1901
r. Najświętszy Synod (prawosławny) ekskomunikował prozaika. Tołstoj uznawany jest za twórcę
wolnościowego chrześcijaństwa anarchistycznego
. Był wegetarianinem.
Interesującym przykładem może byċ związek Tołstoja z językiem
esperanto
, którego sam nauczył się w bardzo krótkim czasie. Za jeden z jego artykułów do La Esperantisto, w którym nauczenie się esperanta nazywa "obowiązkiem każdego chrześcijanina" zabroniono propagowania pism esperanckich na ziemiach podlegających Rosji, co bardzo zaszkodziło całemu ruchowi tego języka.
Twórczość
Wielkością hrabiego Tołstoja jako pisarza i człowieka jest nieugięte dążenie do prawdy bezwzględnie stosowanej w życiu, oraz niezwykła siła twórcza, łącząca obiektywną obserwację rzeczywistości z postawą własnego poglądu na świat.
"We wczesnej twórczości i koncepcjach określających funkcje literatury (...) oparł się na tradycji oświeceniowo - sentymentalnej oraz prozie psychologicznej
Lermontowa
i
Hercena
oraz scjentyzmie lat czterdziestych. Przeszedł (...) ponad romantyzmem i klasyczną idealistyczną filozofią niemiecką (...)"
(za: Literatura rosyjska w zarysie)
Tołstoj naprzemiennie angażował się bardziej bądź w beletrystykę, bądź w działalność publicystyczną. Ostatni etap twórczości Tołstoj rozpoczął moralistyczną rozprawą "Spowiedź". Potępił w niej oficjalną religię prawosławną, swoją postawę życiową oraz ogłosił konieczność powstania nowej religii. Zaatakował wówczas władzę państwową, sądy i aparat biurokratyczny.
W
Polsce
jego książki tłumaczyli m.in.:
Jadwiga Dmochowska
,
Paweł Hertz
, Czesław Jastrzębiec-Kozłowski, Maria Leśniewska,
Tadeusz Łopalewski
,
Wacław Rogowicz
,
Eleonora Słobodnikowa
,
Kazimierz Truchanowski
,
Kazimiera Iłłakowiczówna
.
Dzieła
Pierwszy okres twórczości
- trylogia autobiograficzna:
- cykl kaukaski:
- nowelistyka 1857-1859:
- Lucerna
- Trzy śmierci
- Albert
- Szczęście rodzinne
- pozostałe dzieła okresu:
- z doświadczeń wojennych:
"Szczęśliwe piętnastolecie"
Ostatni okres twórczości
- Spowiedź, publicystyka (
1879
, wyznanie nowej wiary)
- Co mamy robić? (1885)
- Śmierć Iwana Ilicza, nowela
1886
- Ciemna potęga (tragedia chłopska
1886
)
- Sonata Kreutzerowska (
1889
, paradoksalne ujęcie zagadnienia małżeństwa i życia płciowego)
- Owoce oświaty, komedia satyryczna
1889
- A światło świeci w ciemności, dramat (dzieło niedokończone),
1890
- Królestwo Boga jest wewnątrz Ciebie, rozprawa
1894
- Pan i parobek (1895)
- Co to jest sztuka? (1897)
-
Zmartwychwstanie
(
1899
, wielka powieść krytyczno-społeczna)
- Żywy trup, dramat
1900
- Po balu, opowiadanie
1903
- Hadżi-Murat, nowela
1904
-
Za co?
, opowiadanie poświęcone tragicznym losom polskiego powstańca listopadowego
Wincentego Migurskiego
1906
- Shakespeare, studium krytyczne (1907)
- Krytyka teologii dogmatycznej, rozprawa
- Na czym polega moja wiara?, rozprawa (w Europie wydana pod tytułem Moja wiara lub Moja religia, wersja skrócona) (1884)
Wydania zbiorowe
Pierwsze wyd. zbiór.
1889
, wyd. zupełne rozpoczęto w
1928
. Jedyne zbiorowe wyd. „Dzieł” w przekładzie polskim (ze słowem wstępnym
Wacława Lednickiego
, pod redakcją
Juliana Tuwima
) ukazało się nakładem Wydawnictwa Gutenberga w 14 t.,
1928
-
1930
. Studia pol. o T.:
Leo Belmont
(
1904
),
Walery Gostomski
(
1904
),
Władysław Jabłonowski
(
1908
),
Marian Zdziechowski
(
1912
i
1915
),
Wacław Lednicki
(
1928
); przekład polskiej książki
Mereżkowskiego
(
1904
).
Zobacz też
Bibliografia
- Z. Barański, A. Semczuk Literatura rosyjska w zarysie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1976
- J. Plechanow Historia rosyjskiej myśli społecznej, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1966
- Radosław Romaniuk Dramat religijny Tołstoja,
Biblioteka "Więzi"
, Warszawa 2004